AHOSKERA: aw-STRAY-lee-uhn ab-or-RIDGE-in-eez

KOKAPENA: Australia; Tasmania

Ikusi ere: Ekonomia - Munda

BIZTANLERIA: 265.000 inguru

HIZKUNTZA: Mendebaldeko basamortuko hizkuntza; ingelesa; Walpiri eta beste hizkuntza aborigenak

ERLIJIOA: erlijio aborigen tradizionala; Kristautasuna

1 • SARRERA

Australiako kontinenteko jatorrizko biztanleak bertan hartu ziren bizilekua 1788an europarrak Botany Bay-ra lehorreratu baino gutxienez 40.000 urte lehenago. 1788an aborigenak ziren argi eta garbi gehiengoa. , 300.000 inguru. 1990eko hamarkadaren amaieran, gutxiengo bat ziren beren lur tradizionalen eskubideak aldarrikatzeko borrokan. Galdutako lur eta baliabideetarako dirua ere bilatzen dute. Australiako aborigenen eta ez-aborigenen arteko harremanak ez dira oso onak izan. Aborigen askoren erresumina handia dago arbasoek Europako kolonoengandik jasotako tratuagatik. Australiako aborigenek Ameriketako natiboek Estatu Batuetan dituzten arazo berberei aurre egiten diete.

2 • KOKAPENA

Australiako aborigenak tradizioz Australia osoan eta Tasmania uhartean bizi ziren. Australiako Erdialdeko eta Mendebaldeko Basamortuko eskualdeetan, talde aborigenak ehiztari eta biltzaile nomadak ziren. Ez zuten bizileku finkorik, nahiz eta lurraldeak izan eta zernahi jaten zutenbumerangak.

Hiriguneetako aborigenek hainbat lan egiten dituzte. Hala ere, askotan zaila da enplegua lortzea diskriminazioaren ondorioz.

16 • KIROLAK

Errugbia, Australian araututako futbola (futbola) eta cricketa ikusleen eta parte-hartzaileen kirol garrantzitsuak dira Australian. Saskibaloia azkar hazten ari den kirola da. Aborigenek errugbi talde semiprofesional batzuetan jokatzen dute.

17 • AISIALDIA

Australiako zenbait tokitan, aborigenek irrati eta telebistarako emisio-kateak ezarri dituzte. Hauek Australiako erdialdeko eskualdean izan dute arrakasta handiena, Alice Springs-en eta inguruan.

Komunitate hauetan, adinekoak konturatu dira gazteentzako programaziorik ematen ez badiote, gazteak bizimodu tradizionaletatik aldenduko direla. Aborigenen taldeek musika-bideoak ere ekoizten dituzte programa horietarako, baita Australiako gizarte zabalean banatzeko ere.

18 • ESKULANGINTZA ETA ZALETASUNAK

Australiako aborigenen artea oso ezaguna da mundu mailako arte-merkatuan aspalditik. Erdialdeko Desert eskualdeko "ametsen" margolanek prezio altua dute, batez ere artista aborigenen artista ezagunetako bat bada. Yuendumuko Walpiri komunitatean, zaharrek ikastetxeko ikasgeletako ateak hainbat "ametsekin" margotzea erabaki zuten. Boomerangak, estilistikoz apainduakAborigenen sinboloak turisten artean ezagunak dira. Aborigenen kondairaren arabera, boomerang sugeak sortu zuen, Bobbi-bobbi. Istorio honen arabera, Bobbi-bobbik azeri hegalariak (agian saguzarrak bezala) bidali zituen gizonak jateko, baina altuegi hegan egiten zuten harrapatzeko. Bobbi-bobbik bere saihetsetako bat eman zuen arma gisa erabiltzeko. Bere formagatik, beti itzultzen zen bota zuen pertsonarengana. Bumerang-a arma gisa erabiliz, gizonek azeri hegalariak lurrera erortzea lortu zuten. Baina gizonek gehiegizko konfiantza hartu zuten boomerangaren erabileran, eta hain gogor jaurti zuten, non zerutik erori zen, zulo handi bat sortuz. Bobbi-bobbi haserretu zen hau jakin zuenean, eta lurrera erori zenean bere saihetsa hartu zuen.

19 • GIZARTE ARAZOAK

Bizimodu tradizionalak jarraitzeko eskubidea mantentzea aborigenek duten arazo sozial handienetako bat da. Bizimodu tradizionalak lortzeko, hizkuntza aborigena eta folklorea mantendu behar dira. Aborigenen komunitate askok irakasleak kontratatu dituzte etorkizuneko belaunaldientzako hizkuntza tradizionala zaintzeko ahaleginetan laguntzeko. Kontserbatzeko beharra duten hizkuntza gehiago daude, ordea, haiek zaintzen laguntzeko prest dauden irakasleak baino.

Hiriguneetako bizitzak, non bizi-maila oso baxua den, aborigenen artean etxeko indarkeria eta alkoholismo maila handia sortu du. Joera horri buelta eman nahian, batzuk zaharragoakgizonezkoek gazteak "bahitu" dituzte eta lurralde tradizionaletara eraman dituzte. Behin hiritik kenduta, “zuzen beldurtuta” errehabilitazio programa moduko batean matrikulatuta daude. Jokabide mota honen aurrean erreakzio nahasiak izan dira, bai aborigenen gizartean, bai Australiako gizarte zabalean.

20 • BIBLIOGRAFIA

Bell, Diane. Ametsaren alabak. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1993.

Berndt, R. M. eta C. H. Berndt. Lehen australiarren mundua. Sydney: Ure Smith, 1964.

Lur kontratua: Australiako aborigenak britainiar koroaren azpian. St. Leonards, Australia: Allen & Unwin, 1995.

Hiatt, Lester R. Aborigenei buruzko argudioak: Australia eta antropologia sozialaren bilakaera. New York: Cambridge University Press, 1996.

Holmes, Sandra Le Brun. Jainkosa eta ilargi-gizona: Tiwi aborigenen arte sakratua. Roseville East, Australia: Craftsman House, 1995.

In the Age of Mabo: History, Aborigens, and Australia. St. Leonards, Australia: Allen & Unwin, 1996.

Kohen, James L. Aboriginal Environmental Impacts. Sydney, Australia: University of New South Wales Press, 1995.

WEBGUNEAK

Australiako Turismo Batzordea. [Online] Eskuragarri //www.aussie.net.au , 1998.

Australiako Enbaxada, Washington, D.C. [Linean] Eskuragarri//www.austemb.org/ , 1998.

Wood, Shana. Australiako historia. [Online] Eskuragarri //www.iinet.net.au/~adan/shana, 1996.

Munduko Bidaiaren Gida. Australia. [Sarean] Eskuragarri //www.wtgonline.com/country/au/index.html, 1998.

Irakurri ere Wikipediako Australiako aborigeneiburuzko artikulua.lurretik harrapatu, hil edo zulatu zezakeen. Uharteko kontinentearen hegoaldeko lekuetan, negua hotza da eta populazio aborigenek haize hotzetik eta euritetik babestu behar izan zuten.

3 • HIZKUNTZA

Gutxi gorabehera hirurehun hizkuntza aborigenen hitz egiten ziren 1788an. Orain, hirurogeita hamabost bat baino ez dira geratzen. Hauetako batzuk, kontinentearen erdialdean dagoen Alice Springs-en eta inguruan hitz egiten den Walpiri bezala, ondo finkatuta daude eta ez dute galtzeko arriskurik. Walpiri eskoletan irakasten da, eta gero eta idatzizko literatura gehiago ekoizten da hizkuntzan egunero. Dyribal bezalako beste hizkuntza batzuk ia desagertuta daude.

Hiztun kopuruari dagokionez, hizkuntzarik handiena Mendebaldeko Basamortuko hizkuntza deitzen da, kontinenteko Mendebaldeko Basamortuko eskualdean hainbat milaka aborigenek hitz egiten dutena.

Aborigen gehienek ingelesa hitz egiten dute lehen edo bigarren hizkuntza gisa. Australiako zenbait lekutan, ingeles mota bereizgarriak garatu dira komunitate aborigenetan. Iparraldeko Lurraldean kriol izeneko ingeles moduko bat dago aborigenek hitz egiten dutena.

4 • FOLKLOREA

Haien historia luzean zehar, mitologia aborigen konplexu eta aberats bat garatu da. Belaunaldiz belaunaldi transmititu da. Mitologia hau Dreamtime (Alchera) Legends bezala ezagutzen da. Amets-garaia denbora mistikoa dahorretan aborigenen arbasoek beren mundua ezarri zuten. Antzinako mito hauek egia absolutuaren erregistro gisa onartzen dira. Herriaren kultur bizitzan nagusi dira.

Ametsen garaiko mito asko daude. Eguzkia nola egiten zen kontatzen du batek:

Aspaldi Amets garaian ez zegoen eguzkirik, eta jendeak janaria bilatu behar izan zuen ilargiaren argi ilunean. Egun batean, emu bat eta garabi bat liskarrean hasi ziren. Amorruz, garabiak emuaren habiara korrika egin zuen eta bere arrautza erraldoietako bat hartu zuen. Arrautza gora bota zuen zerura, han hautsi eta gorringoa sutan piztu zen. Honek hain sute izugarria eragin zuen, non bere argiak agerian utzi zuen lehen aldiz beheko munduaren edertasuna.

Zeruko izpirituek edertasun handi hori ikusi zutenean, biztanleek argi hori egunero eduki behar zutela erabaki zuten. Beraz, gauero, zeru-jendeak egur lehor pila bat biltzen zuen, goizeko izarra agertu bezain pronto su emateko prest. Baina arazo bat sortu zen. Eguna hodeitsua bazen, izarra ez zen ikusten eta inork ez zuen sua piztu. Hortaz, zeruko jendeak goizero deitzeko eskatu zien Kookaburrari, barre ozen eta txaloka egiten zuena. Txoriaren barrea lehen aldiz entzun zenean, zeruko sua piztu zen baina bero edo argi gutxi botatzen zuen. Eguerdirako, egur guztia erretzen ari zenean, beroa biziagoa zen. Geroago sua poliki-poliki itzali zen eguzkia sartu arte.

Ikusi ere: Gabonetako kultura - historia, jendea, arropa, tradizioak, emakumeak, sinesmenak, janaria, ohiturak, familia

Arau zorrotza daKookaburraren deia inork imitatu ezin duen tribu aborigenak, horrek txoria mindu dezakeelako eta isilik egon zitekeelako. Orduan iluntasuna berriro jaitsiko zen lurraren eta bertako biztanleen gainera.

5 • ERLIJIOA

Aborigenen erlijio tradizionala Ametsen garaiaren inguruan kokatzen da. Totemak ere aborigenen erlijio identitatearen zati garrantzitsu bat dira. Totemak mundu naturalaren sinboloak dira, pertsonak eta gizarte-munduan elkarren arteko harremanak identifikatzeko balio dutenak. Adibidez, familia edo klan bat hegazti jakin batekin lotu daiteke. Hegazti horren izaera, basatia edo baketsua izan, harrapari edo txori kantaria, totem gisa erabiltzen duen familia edo klanarekin lotuta dago.

Australiar aborigenen erlijio-munduan hildakoen mamuak bizi dira, bai eta natur munduaren zenbait alderdi kontrolatzen dituzten hainbat izpiritu ere, hala nola, euria ekartzen duen ortzadarraren sugea. Espiritu horiek plazaratzeko eta aborigenentzat garrantzitsuak diren zenbait animalia espezieren ugalkortasuna areagotzeko errituak egiten dira.

Australia kolonizatu zenetik, aborigen asko kristautasunera bihurtu dira, aukeran edo misio-eskoletako hezkuntzaren eraginez. Belaunaldiz belaunaldi, kolono europarrek familia aborigenetatik haurrak kendu eta kristau eskoletara bidaliko zituzten. Praktika hau zenaborigenen onerako dela uste da. Bahiketa hauen aurkako erresumina indartsua da oraindik.

6 • JAI NAGUSIAK

Australiako gizarte zabalaren parte gisa, Australiako aborigenek jai nagusietan parte har dezakete. Australiako eguna, urtarrilaren 26a, Estatu Batuetako Independentzia Egunaren baliokidea da. Jai hau aborigenen protesta publikoen okasioa izaten da. Aborigen askok protesta handietan parte hartu zuten 1988an Australiako Berrehungarren Urteurrena bitartean. Aborigenen gizarte tradizionalak, ordea, ez du horrelako jaiegunik.

7 • PASATZEKO ERRITUAK

Zenbait gizarte aborigenetan, haurtzarotik heldutasunera igarotzea markatu zuten gizonezko zein emakumezkoen erritualak zeuden.

Australiako aborigenen gizarteetan heriotza erritual konplexuekin batera izan zen. Australia erdialdeko Walpiriren artean, emazte batek gainerako komunitatetik isolatu beharko luke bere senarra hiltzean. «Alargunen kanpamentu» batean biziko zen urtebete edo bi urtez. Denbora horretan zeinu hizkuntzaren sistema baten bidez komunikatzen zen. Tarte horretan ez zioten hitz egiten utzi. Emakume batek tradizio hauek ez jarraitzea hautatzen badu, senarraren mamuak arima lapurtu diezaioke, eta horrek heriotzara eramango luke.

8 • HARREMANAK

Australiako aborigenen arteko jokabidea eta pertsonen arteko harremanak familia-rolen arabera definitzen dira. InAborigenen gizarte askok, zenbait senidek elkarren artean "saihesteko harremanak" deitzen direnetan daude. Adibidez, talde batzuetan suhi batek amaginarreba guztiz saihestu behar du. Pertsonek sarritan erabat aldatuko dute bidea eta bidetik irtengo dira debekatutako koinatu bat topatzea saihesteko. Beste harreman-motetan, suhi batek bere amaginarrebarekin soilik hitz egin dezake hizkuntza berezi baten bidez, "amaginarrebaren hizkuntza" izenekoa. Saihesteko harremanen kontrakoa "txantxa harremanak" dira. Ezkontide potentzialen arteko harremanak dira normalean sexu gaiei buruz txantxak egiten dituztenak.

Aborigenei arraroa iruditzen zaie aborigenak ez direnek denbora guztian "eskerrik asko" esatea. Aborigenen gizarte-antolaketa odolez edo ezkontzaz erlazionatuta dauden pertsonen arteko betebehar multzo batean oinarritzen da. Horrelako betebeharrak ez dute inolako eskerrik behar. Esaterako, familia batek senide baten janaria partekatzeko eskatzen badu, senideak partekatzera behartuta dago erantzunik eskertzeko itxaropenik gabe. Australiarrek maiz ikusten dute aborigenen jokaera hori zakartzat.

9 • BIZI BALDINTZAK

Osasun-laguntza arazo handia da aborigen gehienentzat. Landa-taldeentzat, osasun-laguntzarako sarbidea oso mugatua izan daiteke. Garai prekolonialean, gaixotasunak sendatzeko eta gaixotasunak mugatzeko osasun praktika tradizionaletan oinarrituko ziren. Hala ere, Europaren eraginez, landa askogizarteek medikuntza tradizionalaren ezagutza galdu dute eta mendebaldeko medikuntzan oinarritu dira, beti eskura ez dutena.

Etxebizitza aldatu egiten da hirietako eta landa eremuko aborigenen artean. Estatuko, estatuko eta tokiko gobernuek talde nomadak europar erara etxeetan ezartzera bultzatu dituzte. Australia erdialdeko eta mendebaldeko basamortuko eskualdeetan bizi diren talde batzuentzat etxeak eraiki dituzte. Aborigenek beren diseinura egokitu dituzte egitura horiek. Biltegiratzeko erabiltzen dituzte, baina normalean txikiegiak eta beroegiak dira jateko, lo egiteko edo entretenitzeko.

10 • FAMILIA BIZITZA

Aborigenen gizarte tradizionaletan ezkontza zaila da. Bertako ohiturek antropologoak interesatu eta harritu dituzte mendeetan zehar. Gizarte askotan, lehen ezkontzak antolatzen ziren. Senarrak emazteak baino askoz zaharragoak ziren askotan.

Australiako iparraldeko kostaldeko Melville eta Bathurst uharteetako tiwien artean, emeak ezkontza egin ziren jaiotzean. Gizarte honetako emakumeak beti ezkondu ziren. Praktika hau Tiwi sinesmenarekin erlazionatuta zegoen emeak izpirituez zurrupatu zirela. Giza arrak ez ziren ulertzen ugalketaren parte zirenik. Hala ere, Tiwi gizarteak gizabanako bakoitzak "aita soziala" izatea ere eskatzen zuen. Aita sozialak haurren amaren senarrak ziren. Beharrezkoak ziren emakumeak haurduntzen zituzten izpirituakezin izan zuen umeak hazten lagundu.

11 • JANTZIA

Australiako aborigenak munduko arroparik ez zuen jantzi bakarrenetakoa izan ziren. Gizonak zein emakumeak biluzik joan ziren. Gaur egun, jakina, gauzak dezente aldatu dira eta aborigenak australiarrak bezala janzten dira.

12 • ELIKADURA

Aborigenen talde asko ehiztari eta biltzaile nomadak zirenez, ezer gutxi egin zuten janaria prestatzeko arloan. Otorduak errazak ziren, baita haien prestaketa ere.

13 • HEZKUNTZA

Hirietako haur aborigen gehienek eskola publikora joateko aukera dute. Ikasgelan askotan diskriminazioarekin topo egiten dute, ordea. Komunitate batzuek beren programak garatu dituzte haur aborigenen hezkuntza sisteman arrakasta izaten laguntzeko.

Australia erdialdeko Yuendumu-n, Walpiri-ek hezkuntza sistema oso garatua dute. Europako estiloko hezkuntza eta hezkuntza tradizionalaren eta kulturaren arloetan eskaintzen ditu. Australiarrentzat gertatzen den bezala, eskola derrigorrezkoa da hamargarren mailara arte. Hamaika eta hamabigarren mailak aukerakoak dira.

14 • KULTUR ONDAREA

Aborigenen gizarte tradizionalak nomadak ziren. Horregatik, ez zituzten objektu materialak baloratzen. Gainera, ez zuten musika tresna asko garatu.

Ezaguna den bat dijeridooa da, zulatutako egur zati batekin egindako hodi luzea.termitak. Tronpeta luze hauek dantza erritualarekin batera doan drone bat sortzen dute. Dijeridooak instrumentu ezagun bihurtu dira munduko musika modernoan. Aborigen gutxi batzuek dijeridooa irakasten diete jotzen ikasi nahi duten aborigenak ez direnei.

Aborigenen gizarte askotan gizonek "zezen-jotzailea" erabiltzen zuten emakumeak eta hasi gabeko gizonezkoak beldurtzeko ekitaldi zeremonialetan. Zezen-orroa egur lau apaindu eta formadun bat da. Lerro bati lotuta dago eta pertsona baten buruaren gainetik biratzen da burrunba-soinu bat sortzeko. Soinua lurreko izpiritu garrantzitsuen ahotsa dela esan ohi da. Ozeaniko bizilagunek ez bezala, Australiako aborigenek ez zuten danborrarik erabiltzen.

Dantza aborigenen zeremonia-bizitzaren zati oso garrantzitsua da. Dantza askok animalien mugimenduak eta jokabideak imitatzen dituzte, hala nola iparraldeko hezeguneetako brolga garabiarena. Australian hainbat emanaldi talde daude hiriguneetara bidaiatzen dutenak dantza tradizionalak zein berriak egiteko.

15 • ENPLEGUA

Aborigenen gizarte tradizionaletan, lana adinaren eta sexuaren arabera banatzen zen. Emakumeak eta haurrak ziren barazkiak, frutak eta ehiza txikiak biltzeaz, hala nola goanak (musker handia). Gizonak ziren haragia lortzeaz ehiza handia zein txikia ehizatuz. Arandako gizarteko gizonek hainbat tresnarekin ehizatzen zuten, besteak beste, lantzak, lantza-jaurtitzaileak eta itzulerarik gabekoak.