SHQIPTIMI: chy-NEEZ

EMRAT ALTERNAT: Han (Kinez); Manchus; mongolët; Hui; Tibetianët

VENDNDODHJA: Kina

POPULLSIA: 1.1 miliard

GJUHA: Austronaziane; Gan; Hakka; iranian; koreane; Mandarina; Miao-Yao; Min; mongolisht; rusisht; Tibeto-Burman; Tungus; Turk; Wu; Xiang; Yue; Zhuang

FEJA: Taoizmi; Konfucianizmi; Budizmi

1 • HYRJE

Shumë njerëz mendojnë për popullsinë kineze si uniforme. Megjithatë, është me të vërtetë një mozaik i përbërë nga shumë pjesë të ndryshme. Toka që sot është Republika Popullore e Kinës ka qenë shtëpia e shumë kombësive. Shpesh ata sundonin mbi tokat e tyre dhe trajtoheshin si mbretëri nga kinezët. Ka pasur shekuj martesa ndërmjet grupeve të ndryshme, kështu që nuk ka më asnjë grup etnik "të pastër" në Kinë.

Sun Yatsen themeloi Republikën e Kinës në 1912 dhe e quajti atë "Republika e Pesë Kombësive": Hanët (ose Kinezët etnikë), Manchus, Mongolët, Hui dhe Tibetianët. Mao Ce Duni, lideri i parë i Republikës Popullore të Kinës, e përshkroi atë si një shtet multietnik. Grupeve etnike të Kinës u njohën dhe iu dhanë të drejta të barabarta. Deri në vitin 1955, më shumë se 400 grupe kishin dalë dhe fituan statusin zyrtar. Më vonë, ky numër u ul në pesëdhjetë e gjashtë. Hanët formojnë "shumicën kombëtare". Ata tani numërojnë më shumë se 1 miliard njerëze veshjeve.

12 • USHQIMI

Ka dallime të rëndësishme në dietat dhe metodat e gatimit të pakicave kombëtare të Kinës. Ushqimet më të zakonshme në Kinë janë orizi, mielli, perimet, mishi i derrit, vezët dhe peshku i ujërave të ëmbla. Hanët, ose shumica kineze, kanë vlerësuar gjithmonë aftësitë e gatimit dhe kuzhina kineze është e njohur në të gjithë botën. Ushqimi tradicional kinez përfshin dumplings, wonton, Spring rolls, oriz, petë dhe rosë Pekini të pjekur.

13 • ARSIMI

Kinezët Han janë kujdesur gjithmonë për arsimin. Ata hapën universitetin e parë mbi 2000 vjet më parë. Kina ka më shumë se 1,000 universitete dhe kolegje dhe 800,000 shkolla fillore dhe të mesme. Numri i përgjithshëm i regjistrimit të tyre është 180 milionë. Megjithatë, rreth 5 milionë fëmijë të moshës shkollore nuk hyjnë në shkollë ose e kanë braktisur shkollën. Midis pakicave kombëtare të Kinës, arsimi ndryshon shumë. Kjo varet nga traditat lokale, afërsia e qyteteve dhe faktorë të tjerë.

Shiko gjithashtu: Anuta

14 • TRASHËGIMIA KULTURORE

Ka mjaft instrumente muzikore tradicionale në Kinë për të formuar një orkestër të plotë. Më të njohurat përfshijnë violinën me dy tela ( er hu ) dhe pipa. Organizatat që promovojnë muzikën tradicionale kineze kanë ruajtur trashëgiminë e pasur muzikore të shumë pakicave kombëtare.

Shumica e kombësive në Kinë kanë vetëm vepra letrare gojore (të recituara me zë të lartë). Megjithatë, tibetianët, mongolët,Manchus, koreanët dhe ujgurët kanë shkruar gjithashtu letërsi. Disa prej tyre janë përkthyer në anglisht dhe në gjuhë të tjera perëndimore. Kinezët Han kanë prodhuar një nga traditat e shkruara më të vjetra dhe më të pasura në botë. I shtrirë mbi më shumë se 3000 vjet, ai përfshin poema, drama, romane, tregime të shkurtra dhe vepra të tjera. Poetët e njohur kinezë përfshijnë Li Bai dhe Du Fu, të cilët jetuan gjatë Dinastisë Tang (pas Krishtit 618–907). Romanet e mëdha kineze përfshijnë Margjina e ujit , Pelegrinë në Perëndim dhe Lotusi i Artë i shekullit të katërmbëdhjetë.

15 • PUNËSIMI

Zhvillimi ekonomik në Kinë ndryshon sipas rajonit. Shumica e tokave të banuara nga pakicat kombëtare janë më pak të zhvilluara se rajonet kineze Han. Një numër në rritje i fermerëve të varfër kanë migruar në qytete dhe në bregun lindor për të përmirësuar jetën e tyre. Megjithatë, migrimi ka çuar në papunësi në zonat urbane. Rreth 70 për qind e popullsisë së Kinës është ende rurale, dhe pothuajse të gjithë banorët ruralë janë fermerë.

16 • SPORTI

Shumë sporte në Kinë luhen vetëm gjatë festivaleve sezonale ose në rajone të caktuara. Sporti kombëtar i Kinës është ping-pong. Sporte të tjera të zakonshme përfshijnë boksin në hije ( wushu ose taijiquan ). Sportet perëndimore po fitojnë popullaritet në Kinë. Këto përfshijnë futbollin, notin, badmintonin, basketbollin, tenisin dhe bejsbollin. Ato luhen kryesisht në shkolla,kolegjet dhe universitetet.

17 • REKREACIONI

Shikimi i televizorit është bërë një argëtim popullor i mbrëmjes për shumicën e familjeve kineze. Videokasefonat janë gjithashtu shumë të zakonshëm në zonat urbane. Filmat janë të njohur, por teatrot janë të pakta dhe për këtë arsye ndiqen vetëm nga një pjesë e vogël e popullsisë. Të rinjtë shijojnë karaoke (duke kënduar për të tjerët në publik) dhe muzikë rock. Të moshuarit e kalojnë kohën e lirë duke ndjekur Operën e Pekinit, duke dëgjuar muzikë klasike ose duke luajtur letra ose mahjongg (lojë me pllaka). Udhëtimet janë bërë të njohura që nga miratimi i javës pesëditore të punës në vitin 1995.

18 • MJETET DHE HOBIET

Pesëdhjetë e gjashtë kombësitë e Kinës kanë të gjitha traditat e tyre të artit popullor dhe artizanatit. Megjithatë, tradita e pasur e kinezëve Han ndahet nga shumë kombësi të Kinës.

Kaligrafia (gërma artistike) dhe piktura tradicionale janë artet popullore më të njohura të kinezëve Han. Prerja e letrës kineze, qëndisja, brokada, lustër me ngjyra, bizhuteri nefriti, skulptura prej balte dhe figurina brumi janë të famshme në mbarë botën.

Shahu, fluturimi i qifteve, kopshtaria dhe peizazhi janë hobi të njohura.

19 • PROBLEMET SHOQËRORE

Ka një hendek në rritje në Kinë midis të pasurve dhe të varfërve. Probleme të tjera sociale përfshijnë inflacionin, ryshfetin, lojërat e fatit, drogën dhe rrëmbimin e grave. Për shkak të ndryshimit midis fshatit dhe urbanitstandardet e jetesës, më shumë se 100 milionë njerëz janë shpërngulur në qytete në zonat bregdetare për të gjetur punë më të mira.

20 • BIBLIOGRAFIA

Feinstein, Steve. Kina në foto. Minneapolis, Minn.: Lerner Publications Co., 1989.

Harrell, Stevan. Takime kulturore në kufijtë etnikë të Kinës. Seattle: University of Washington Press, 1994.

Heberer, Thomas. Kina dhe pakicat e saj kombëtare: autonomi apo asimilim? Armonk, N.Y.: M. E. Sharpe, 1989.

McLenighan, V. Republika Popullore e Kinës. Chicago: Children's Press, 1984.

O'Neill, Thomas. "Lumi Mekong". National Geographic ( shkurt 1993), 2–35.

Terrill, Ross. "Rinia e Kinës pret nesër." National Geographic ( korrik 1991), 110–136.

Terrill, Ross. "Hong Kongu numërim mbrapsht deri në 1997." National Geographic (shkurt 1991), 103–132.

FAQE

Ambasada e Republikës Popullore të Kinës, Uashington, D.C. [Online] E disponueshme http://www.china-embassy.org/ , 1998.

World Travel Udhëzues. Kinë. [Online] E disponueshme //www.wtgonline.com/country/cn/gen.html, 1998.

tani grupi etnik më i madh në tokë. Pesëdhjetë e pesë grupet e tjera etnike formojnë "minoritetet kombëtare". Ata tani përbëjnë 90 milionë njerëz, ose 8 për qind të popullsisë së përgjithshme kineze.

Të gjitha kombësitë janë të barabarta sipas ligjit. Pakicave kombëtare iu dha e drejta e vetëqeverisjes ( zizhi ) nga shteti kinez. Për të rritur popullsinë e tyre, pakicat kombëtare u përjashtuan nga rregulli "një fëmijë për familje". Pjesa e tyre në popullsinë totale kineze u rrit nga 5.7 përqind në 1964 në 8 përqind në 1990.

2 • VENDNDODHJA

Pesë atdhe të mëdhenj, të quajtur "rajone autonome", janë krijuar për Kinën kryesore pakicat kombëtare (tibetianët, mongolët, ujgurët, hui dhe Zhuang). Përveç kësaj, njëzet e nëntë rrethe vetëqeverisëse dhe shtatëdhjetë e dy qarqe janë krijuar për pakicat e tjera kombëtare.

Tokat e pushtuara nga pakicat kombëtare të Kinës kanë përmasa dhe rëndësi të madhe në krahasim me popullsinë e tyre të vogël. Së bashku, dy të tretat e territorit të Kinës janë të banuara nga pakicat kombëtare. Kufiri verior i Kinës formohet nga Rajoni Autonom i Mongolisë së Brendshme (500,000 milje katrore ose 1,295,000 kilometra katrorë); kufiri veriperëndimor është formuar nga Rajoni Autonom Ujgur (617,000 milje katrore ose 1,598,030 kilometra katrorë); kufiri jugperëndimor përbëhet nga Rajoni Autonom i Tibetit (471,000 milje katrore ose1,219,890 kilometra katrorë) dhe Provinca Yunnan (168,000 milje katrore ose 435,120 kilometra katrorë).

3 • GJUHA

Një nga mënyrat kryesore për të identifikuar grupet etnike të Kinës është sipas gjuhës. Më poshtë është një listë e gjuhëve të Kinës (të grupuara sipas familjes gjuhësore) dhe grupeve që i flasin ato. Shifrat e popullsisë janë nga regjistrimi i vitit 1990.

DIALEKTET HANË (TË FOLUR NGA 1,04 MILIard HANË)

• Mandarin (mbi 750 milion)
• Wu ( 90 milion)
• Gan (25 milion)
• Xiang (48 milion)
• Hakka (37 milion)
• Yue (50 milion)
• Min (40 milion)

DIALEKTET ALTAIK

• Turqisht (Ujgur, Kazak, Salar, Tatar, Uzbek, Jugur, Kirgiz: 8.6 milionë)
• Mongolisht (Mongole, Bao 'an, Dagur, Santa, Tu: 5.6 milion)
• Tungus (Manchus, Ewenki, Hezhen, Oroqen, Xibo: 10 milion)
• Koreane (1.9 milionë)

DIALEKTET JUGPËNDIMORE

• Zhuang (Zhuang, Buyi, Dai, Dong, Gelao, Li, Maonan, Shui, Tai: 22.4 milion)
• Tibeto-Burman (Tibetanë, Achang, Bai, Derong, Hani, Jingpo, Jino, Lahu, Lhopa, Lolo, Menba, Naxi, Nu, Pumi, Qiang : 13 milionë)
• Miao-Yao (Miao, Yao, Mulao, She, Tujia: 16 milionë)
• Austronazian (Benlong, Gaoshan [me përjashtim të Tajvanezit], Bulang, Wa: 452,000)

INDO-EVROPIAN

• rusisht (13,000)
• iranian (taxhikisht: 34,000)

Disa dialektet ndryshojnë shumë. Për shembull, Mandarina mund të ndahet në katër rajone: veriore, perëndimore, jugperëndimore dhe lindore.

Kinezishtja Mandarin flitet gjithnjë e më shumë si gjuhë e dytë nga pakicat kombëtare.

4 • FOLKLORI

Çdo grup etnik në Kinë ka mitet e veta, por shumë mite ndahen nga grupet në të njëjtën familje gjuhësore. Shumë grupe të ndryshme kineze ndajnë një mit të lashtë të krijimit që shpjegon se nga erdhën qeniet njerëzore. Sipas kësaj përrallë, njerëzit dhe perënditë kanë jetuar në paqe shumë kohë më parë. Pastaj perënditë filluan të luftojnë. Ata përmbytën tokën dhe shkatërruan të gjithë njerëzit. Por një vëlla dhe motër shpëtuan duke u fshehur në një kungull të madh dhe duke notuar në ujë. Kur dolën nga kungulli, ishin vetëm në botë. Nëse nuk do të martoheshin, nuk do të lindte më njerëz. Por vëllezërit dhe motrat nuk duhej të martoheshin me njëri-tjetrin.

Vëllai dhe motra vendosën të rrokullisnin secili një gur të madh poshtë një kodre. Nëse njëri gur binte mbi tjetrin, kjo do të thoshte se Parajsa donte që ata të martoheshin. Nëse gurët rrokulliseshin larg njëri-tjetrit, Parajsa nuk e miratonte. Por vëllai fshehu fshehurazi një gur mbi tjetrin në fund të kodrës. Ai dhe motra e tij rrotulluan dy gurët e tyre. Pastaj e çoi tek ato që kishte fshehur. Pasi morëne martuar, motra lindi një copë mishi. Vëllai e preu në dymbëdhjetë pjesë dhe i hodhi në drejtime të ndryshme. Ata u bënë dymbëdhjetë popujt e Kinës së lashtë.

Ky mit filloi nga Miao, por u përhap gjerësisht. Ajo u ritregua nga kinezët dhe nga pakicat kombëtare të Kinës jugore dhe jugperëndimore.

5 • FEJA

Shumë pakica kombëtare kanë ruajtur fetë e tyre amtare. Megjithatë, ata janë ndikuar edhe nga tre fetë kryesore të Kinës: Taoizmi, Konfucianizmi dhe Budizmi.

Taoizmi mund të quhet feja kombëtare e popullit kinez. Ai bazohet në fetë e lashta që përfshijnë magjinë dhe adhurimin e natyrës. Rreth shekullit të gjashtë

para Krishtit, idetë kryesore të Taoizmit u mblodhën në një libër të quajtur Daode jing. Mendohet se është shkruar nga i urti Lao-tzu. Taoizmi bazohet në besimin në Dao (ose Tao), një frymë harmonie që drejton universin.

Ndryshe nga Taoizmi, Konfucianizmi bazohet në mësimet e një qenieje njerëzore, Konfuci (551–479 pes). Ai besonte se është e natyrshme që qeniet njerëzore të jenë të mira me njëri-tjetrin. Konfuci u quajt "babai i filozofisë kineze". Ai u përpoq të krijonte një sistem vlerash morale të bazuara në arsyen dhe natyrën njerëzore. Konfuci nuk u konsiderua një qenie hyjnore gjatë jetës së tij. Më vonë, disa njerëz e konsideruan atë si një zot. Megjithatë, kjobesimi nuk fitoi kurrë shumë ndjekës.

Ndryshe nga Taoizmi dhe Konfucianizmi, Budizmi nuk e ka origjinën në Kinë. Ajo u soll në Kinë nga India. Ajo filloi nga një princ indian, Siddhartha Gautama (rreth 563-c.483 pes), në shekullin e gjashtë para Krishtit. Në Budizëm, gjendja shpirtërore e një personi ka më shumë rëndësi sesa ritualet. Budizmi Mahayana, një nga dy degët kryesore të Budizmit, erdhi në Kinë në shekullin e parë pas Krishtit. Ai mësoi Katër të Vërtetat e Shenjta të zbuluara nga Buda: 1) jeta përbëhet nga vuajtja; 2) vuajtja vjen nga dëshira; 3) për të kapërcyer vuajtjen, duhet të kapërcehet dëshira; 4) për të kapërcyer dëshirën, njeriu duhet të ndjekë "Rrugën e Tetëfishtë" dhe të arrijë një gjendje lumturie të përsosur ( nirvana ). Budizmi ka pasur një ndikim të thellë në të gjitha klasat dhe kombësitë në Kinë.

6 • PUSHIMET E KRYESORE

Shumica e festave të shumta të festuara në Kinë filluan nga kinezët etnikë. Megjithatë, shumë prej tyre ndahen nga grupet. Datat janë zakonisht në kalendarin hënor (i cili bazohet në hënë dhe jo në diell). Më poshtë janë ndër më të rëndësishmet:

Festivali i Pranverës (ose Viti i Ri Kinez) zgjat rreth një javë, nga 21 janari deri më 20 shkurt. Fillon me një vakt mesnatë të Vitit të Ri Eva. Në agim, shtëpia ndriçohet dhe u ofrohen dhurata paraardhësve dhe perëndive. Miqtë dhe të afërmit vizitojnë njëri-tjetrin dhe ndajnë festa të shijshme, ku kryesoregjellë është petë kineze ( jiaozi ). Fëmijët marrin dhurata—zakonisht para në një zarf të kuq ( hongbao). Festivali i Fenerëve ( Dengjie ), i mbajtur rreth 5 marsit, është një festë për fëmijët. Shtëpitë janë të ndriçuara dhe fenerë të mëdhenj letre të çdo forme dhe ngjyre janë varur në vende publike. Një tortë e veçantë ( yanxiao ) e bërë me oriz ngjitës hahet.

Qingming është një festë e të vdekurve në fillim të prillit. Në këtë ditë, familjet vizitojnë varret e të parëve të tyre dhe pastrojnë vendin e varrimit. Ata ofrojnë lule, fruta dhe ëmbëlsira për ata që kanë vdekur. Festivali i mesit të vjeshtës (ose Festivali i Hënës) është një festë e korrjes në fillim të tetorit. Pjata kryesore është "tortat e hënës". Festivali Dragon-Boat zakonisht mbahet në të njëjtën kohë. Dita Kombëtare e Kinës më 1 tetor shënon themelimin e Republikës Popullore të Kinës. Ajo festohet në një stil madhështor. Të gjitha ndërtesat kryesore dhe rrugët e qytetit janë të ndriçuara.

7 • RITET E KALIMIT

Lindja e një fëmije, veçanërisht e një djali, konsiderohet një ngjarje e rëndësishme dhe e gëzueshme. Zakonet e vjetra martesore i kanë lënë vendin mënyrave më të lira të zgjedhjes së partnerëve. Nën qeverinë komuniste të Kinës, ceremonia e martesës është bërë një rast i matur ku përfshihen vetëm nusja dhe dhëndri, disa dëshmitarë dhe zyrtarë qeveritarë. Megjithatë, festimet private mbahen me miqtë dhetë afërmit. Në qytetet kryesore si Shangai, Pekini dhe Guangzhou, familjet e pasura gëzojnë martesa të stilit perëndimor. Megjithatë, ritualet tradicionale janë ende të gjalla në zonat rurale.

Për shkak të popullatës së madhe të Kinës, djegia është bërë e zakonshme. Pas vdekjes, familja dhe miqtë e ngushtë marrin pjesë në ceremoni private.

8 • MARRËDHËNIET

Marrëdhëniet e ngushta ndërpersonale ( guanxi ) karakterizojnë shoqërinë kineze, jo vetëm brenda familjes, por edhe midis miqve dhe bashkëmoshatarëve. Festat dhe festat e shumta gjatë gjithë vitit forcojnë lidhjet individuale dhe komunitare. Vizita e miqve dhe të afërmve është një ritual i rëndësishëm shoqëror. Të ftuarit sjellin dhurata si fruta, karamele, cigare ose verë. Pritësi zakonisht ofron një vakt të përgatitur posaçërisht.

Shumica e të rinjve pëlqejnë të zgjedhin burrin ose gruan vetë. Por shumë ende marrin ndihmë nga prindërit, të afërmit ose miqtë e tyre. Roli i "ndërmjetësit" është ende i rëndësishëm.

Shiko gjithashtu: Orientimi - afro-venezuelianë

9 • KUSHTET E JETESËS

Nga vitet 1950 deri në fund të viteve 1970, shumë struktura antike u shkatërruan dhe u zëvendësuan me ndërtesa më të reja. Izolimi i pakicave kombëtare të Kinës ka mbajtur që ndërtesat e tyre tradicionale të mos shkatërrohen. Në vend, shumë pallate të ndërtuara pas vitit 1949 janë zëvendësuar nga shtëpi moderne dykatëshe. Ka ende mungesa banesash në qytetet në rritje si Pekini, Shangai, Tianjin,dhe Guangzhou.

10 • JETA FAMILJARE

Në shumicën e grupeve etnike të Kinës, burri ka qenë gjithmonë kreu i familjes. Jeta e grave është përmirësuar shumë që nga revolucioni komunist në vitin 1949. Ato kanë bërë përparim në familje, në arsim dhe në vendin e punës. Por ata ende nuk janë të barabartë politikisht.

Udhëheqësi i parë i Kinës komuniste, Mao Ce Dun (1893–1976), donte që njerëzit të kishin familje të mëdha. Nga viti 1949 deri në vitin 1980, popullsia e Kinës u rrit nga rreth 500 milionë në mbi 800 milionë. Që nga vitet 1980, Kina ka pasur një politikë të rreptë të kontrollit të lindjes me një fëmijë për familje. Ajo ka ngadalësuar shumë rritjen e popullsisë, veçanërisht në qytete. Pakicat kombëtare, të cilat përbëjnë vetëm 8 për qind të popullsisë, janë të përjashtuar nga politika. Kështu, rritja e tyre demografike është dyfishi i rritjes së kinezëve Han (ose shumicë).

11 • VESHJE

Deri kohët e fundit, të gjithë kinezët — burra e gra, të rinj e të moshuar — mbanin të njëjtat veshje të thjeshta. Sot, xhaketat me ngjyra të ndezura, leshi dhe pardesytë gëzojnë skenën e zymtë të dimrit në veriun e ngrirë. Në klimën më të butë të jugut, njerëzit veshin kostume elegante perëndimore, xhinse, xhaketa dhe pulovra gjatë gjithë vitit. Emrat e markave të famshme janë një pamje e zakonshme në qytetet e mëdha. Pakicat kombëtare që jetojnë pranë kinezëve Han vishen në mënyrë të ngjashme. Megjithatë, ata në zonat e izoluara rurale vazhdojnë të veshin stilet e tyre tradicionale